Cốt toái bổ hay bổ cốt toái là dược liệu được y học cổ truyền đánh giá cao nhờ tác dụng mạnh gân cốt, bổ thận, hoạt huyết, giảm đau,… Cũng chính vì vậy mà các thầy thuốc Đông y thường sử dụng dược liệu này để chữa bệnh xương khớp, phục hồi suy nhược cho người già, cải thiện chức năng thận hư, thận yếu, chứng đau mỏi lưng…

Cốt toái bổ là cây gì?

Cốt toái bổ còn được gọi là tổ phượng, tổ rồng. Đây là dược liệu thuộc họ dương xỉ, thường sống hội sinh trên nhiều thân cây lớn, các hốc đá lớn hoặc đám rêu ẩm ướt. Loại cây này có phần thân rễ dày và bóng, bên ngoài được bao phủ bởi một lớp lông màu vàng óng.

Mô tả cây cốt toái bổ

Tổ phượng là cây sống lâu năm, có chiều cao khoảng 20-40cm. Dược liệu chủ yếu sống trên các hốc đá, đám rêu hoặc riêng lẻ trên nhiều thân cây lớn như cây si, cây đa. Có thể nhận biết cây qua các đặc điểm dưới đây:

Thân, rễ:

• Thuộc dạng mọc bò, dày và dẹt.
• Thường được phủ đầy lông có dạng vảy hình giáo hẹp màu nâu.

Lá:

• Lá không sinh sản thường bao kín lấy thân rễ nhằm hứng mùn. Lớp lá này có hình tim khum, không có cuống, mặt dưới có lông, các gân lá lồi rõ rệt.
• Loại lá không sinh sản thường có cuống dài 4-7cm, những phiến lá luôn có màu lục sẫm. Trên lá có các túi bào tử hình tròn, màu vàng nhạt xếp ở gân bên.

Đặc điểm phân bố

Tại nước ta, dược liệu mọc nhiều ở khu vực các tỉnh miền núi có biên giới giáp với Trung Quốc như Hòa Bình, Sơn La, Cao Bằng, Lạng Sơn,…

Theo ghi chép của các chuyên gia thực vật, dược liệu này sinh trưởng và phát triển thông qua sự phát tán bào tử. Riêng phần thân rễ có khả năng phân nhánh, mọc lên nhiều chồi nên rất khó có thể phân biệt từng cá thể. Hiện nay do thường xuyên bị khai thác nên cốt toái bổ trở nên hiếm dần, đã được liệt kê vào danh sách dược liệu cần bảo tồn của Sách Đỏ Việt Nam.

Bộ phận dùng, thu hái và chế biến, bảo quản

Người ta thường dùng thân rễ của tổ rồng phơi khô và làm thuốc. Những thân rễ già sau khi được cắt bỏ rễ con, cọng lá sẽ được rửa sạch và cắt thành từng đoạn nhỏ rồi đem phơi hoặc sấy khô.

Một số đơn vị cung cấp dược liệu này còn hấp chín trước khi phơi sấy để gia tăng thời gian bảo quản. Trường hợp muốn bỏ hết phần lông bao phủ bên ngoài thân, rễ người ta cũng có thể đốt nhẹ cho lớp lông cháy hết.

Tuy có thể cho phép khai thác quanh năm nhưng tổ rồng thường được thu hoạch vào khoảng tháng 4-8 hằng năm. Ngoài cách bảo quản sau khi phơi, sấy khô người ta cũng có thể dùng thân rễ của cây cốt toái bổ đã phơi khô rồi ngâm rượu, mật ong hoặc chỉ sao không rồi dùng dần.

Sau khi chế biến, tổ phượng sẽ có dạng thân rễ dẹt, mỗi khúc dài khoảng 5-15cm, chiều rộng 1-3cm, dày 3mm. Đặc điểm nổi bật nhất của dược liệu là cong queo, luôn được bao phủ một lớp lông dày đặc màu nâu đến nâu đen. Mặt cắt ngang dược liệu sẽ có màu nâu, chất cứng, các đốm vàng màu nhỏ xếp đều đặn thành 1 vòng.

Thành phần hóa học

Là dược liệu có nhiều lợi ích sức khỏe, nhất là tác dụng làm mạnh gân cốt, hoạt huyết, dược liệu này chứa hàm lượng lớn tinh bột (25–34,98%) cùng glucose và hesperidin. Bên cạnh đó, dược liệu này cũng chứa 1,42% flavonoid cùng hình ảnh cây cốt toái bổ.

Vị thuốc cốt toái bổ

Tại không ít khu vực miền núi của nước ta, thân củ cốt toái bổ được ví như “dược liệu vàng” và luôn được săn lùng ráo riết, bởi người ta cho rằng dược liệu có tác dụng chữa tới 36 loại bệnh. Dưới đây là thông tin chi tiết về cây bổ cốt toái trong bào chế các bài thuốc.

Tính vị, quy kinh

Trong các tài liệu y học cổ truyền, tổ phương có vị đắng, tính ôn, tác dụng chính là bổ can thận, hành huyết, khu phong, giảm đau hiệu quả.

Cốt toái bổ quy vào kinh Thận và Can nên được sử dụng nhiều trong các bài thuốc chữa bệnh thận, viêm đau khớp, cầm máu,…

Tác dụng của cốt toái bổ

Tác dụng của cốt toái bổ được cả y học cổ truyền và y học hiện đại nghiên cứu và chứng minh. Vậy cốt toái bổ có tác dụng gì?

Công dụng cốt toái bổ theo y học cổ truyền

Các thầy thuốc Đông y cho rằng, tổ phượng là dược liệu quý với nhiều lợi ích sức khỏe. Công dụng và chủ trị của dược liệu này như sau:

• Công dụng: Hóa ứ, hoạt huyết, hỗ trợ giảm đau, bổ gân cốt, phục hồi chức năng thận, cầm máu.
• Chủ trị: Ù tai, đau nhức lưng, mỏi gối, té ngã, chứng thận hư, thận yếu, tình trạng chảy máu chân răng và tiêu chảy kéo dài.

Cũng chính vì lý do đó mà thân và rễ của cốt toái bổ luôn được dùng để trị chứng thận hư, chức năng nội tiết bị suy giảm, khớp bị sưng đau, tê liệt, chấn thương do va đập,… Đồng thời, các tình trạng như chảy máu chân răng, sai khớp, gãy xương cũng có thể xử lý bằng loại dược liệu này.

Tác dụng cốt toái bổ theo y học hiện đại

Thực nghiệm trên chuột lang cho thấy, dược liệu này có tác dụng làm giảm độc tính của Kanamycin ở bệnh nhân tai trong. Riêng đối với trường hợp bị tai điếc nhưng khi ngưng dùng thì bệnh vẫn có thể tiến triển bình thường.

Ngoài ra, y học hiện đại cũng chỉ ra dược liệu có các tác dụng sau:

• Hạ lượng lipid trong máu, hỗ trợ phòng ngừa xơ vữa động mạch hiệu quả.
• Giảm đau, an thần.
• Hỗ trợ tăng cường nồng độ canxi có trong máu và xương, nhờ vậy mà nồng độ phosphate trong cơ thể được tăng cao đáng kể.

Liều lượng, cách dùng và độc tính của bổ cốt toái

Tùy thuộc vào từng đối tượng mà liều dùng cốt toái bổ có thể khác nhau (tuổi tác, tình trạng sức khỏe, cơ địa, bệnh lý nền…). Do vậy, trước khi sử dụng dược liệu người dùng cần liên hệ với bác sĩ chuyên môn để được tư vấn, hướng dẫn chi tiết.

Thông thường, liều dùng cốt toái bổ khuyến cáo là 6-12g đã khô. Người dùng có thể dùng thân, rễ tổ phượng khô dưới dạng thuốc sắc hoặc ngâm rượu, mật ong đều được.

Ngoài cách dùng trên, người dùng cũng có thể lấy thân, rễ cây giã nát rồi đắp lên vết thương. Song cách dùng cho hiệu quả nhất vẫn là sao cháy dược liệu rồi tán thành bột và nhẹ nhàng rắc lên vết thương.

Một số bài thuốc trị bệnh tiêu biểu

Là vị thuốc quý của y học cổ truyền, cốt toái bổ có thể được sử dụng để chế biến thành nhiều món ăn, vị thuốc chữa bệnh hiệu quả. Dưới đây là một số bài thuốc từ loại dược liệu này người bệnh có thể tham khảo.

1. Bài thuốc chữa đau răng, tai ù, thận yếu, thận hư

• Chuẩn bị: Cốt toái bổ nghiền thành bột, 1 cái bầu dục lợn.
• Thực hiện: Cho toàn bộ phần dược liệu đã chuẩn bị vào trong bầu dục lợn, sau đó dùng chỉ khâu hoặc dây buộc lại và mang nướng chín. Chờ chõ món ăn nguội bớt thì dùng ăn trực tiếp.

2. Bài thuốc chữa cứng răng long, chảy máu

• Chuẩn bị: Lượng vừa đủ bột cốt toái bổ.
• Thực hiện: Sử dụng bột dược liệu xát vào chân răng trong 3-5 phút.

Trong trường hợp bệnh nặng có thể chuẩn bị 16gr cốt toái bổ, tế tân 2gr, thục địa 16gr, riêng sơn dược, đơn bì, sơn thù, phục linh, trạch tả mỗi vị 12gr. Cho các vị thuốc này vào ấm sắc, mỗi ngày dùng 1 thang để cải thiện tình trạng bệnh.

3. Bài thuốc trị gãy xương, chấn thương mềm

• Bài thuốc 1: Chuẩn bị một dược, đương quy, huyết kiệt, đồng tự nhiên, đại hoàn, địa miết trùng, bằng sa, nhũ hương. Sau đó đem tán hết thành bột mịn rồi trộn với Vaseline để thoa vào vùng xương bị đau nhức.
• Bài thuốc 2: Trắc bá diệp, lá sen tươi, tổ phượng, quả bồ kết. Các dược liệu đem tán nhỏ, mỗi ngày lấy 12g bột hãm cùng nước sôi và chia thành 2 lần. Hoặc người bệnh cũng có thể dùng thuốc giã rồi đắp lên vùng bị thương.

4. Bài thuốc phòng nhiễm độc Streptomycin

• Bài thuốc 1: Chuẩn bị mỗi vị câu đằng và cúc hoa 12g, cốt toái bổ 30g. Cho các vị thuốc vào ấm sắc, ngày uống 1 thang như vậy.
• Bài thuốc 2: Sử dụng cốt toái bổ khoảng 30g sắc thành nước uống hết trong ngày.

5. Bài thuốc trị chứng đau lưng gối mỏi do thận hư yếu

• Chuẩn bị: Cốt toái bổ, tỳ giải, đỗ trọng mỗi vị 16gr. Mỗi vị thỏ ty tử, rễ gối hạc, dây đau xương và ngưu tất mỗi vị 12gr. Ngoài ra còn có hoài sơn, cẩu tích mỗi vị 20gr.
• Thực hiện: Đem các vị thuốc đi sắc nấu uống trong ngày, nên dùng đều đặn để thuốc phát huy hiệu quả tích cực.

6. Bài thuốc chữa viêm chân răng, chảy máu, răng lung lay, gân cốt tổn thương

• Chuẩn bị: Dược liệu trắc bá diệp tươi, sinh địa và lá sen tươi mỗi vị 10g cộng với cốt toái bổ 15g.
• Thực hiện: Sắc các vị thuốc nói trên lấy nước uống, tùy theo tình hình thể trạng mà có thể gia giảm các dược liệu cho phù hợp.

7. Bài thuốc trị gãy xương lâu liền, suy nhược ở người cao tuổi

• Chuẩn bị: 12g mỗi vị đương quy, hoàng kỳ, tục đoạn, cốt toái bổ, rễ bạch truật, mẫu lệ, cẩu tích; 16g mỗi vị đảng sâm, ba kích và 8g thiên niên kiện.
• Thực hiện: Cho các vị thuốc vào ấm sắc thành thuốc, uống liên tục để giúp xương nhanh liền, loại bỏ tình trạng suy nhược ở người cao tuổi.

8. Bài thuốc trị chứng phong thấp thuộc huyết

• Chuẩn bị: Các dược liệu gồm rễ bưởi bung, cỏ xước, ô dược, bạch đồng nữ, vỏ chân chim, cốt toái bổ, rễ rung rúc, tiền hồ, bạch hoa xà, rễ chiên chiến.
• Thực hiện: Mang tất cả các dược liệu đi nấu thành cao đặc rồi ngâm cùng với 2 lít rượu trắng 40 độ. Sau 3 ngày là có thể chắt dịch trong để sử dụng, mỗi ngày dùng 30ml và tối đa 2 lần/ngày.

9. Bài thuốc trị bệnh thấp khớp mãn tính thuộc thể nhiệt

• Chuẩn bị: Dùng các dược liệu như cam thảo, thiên hoa phấn, thạch cao, cốt toái bổ, thổ phục linh, kê huyết đằng, sinh địa, uy linh tiên, rau má, độc hoạt, hy thiêm.
• Thực hiện: Cho các dược liệu vào ấm và sắc uống, dùng mỗi ngày 1 thang.

10. Bài thuốc trị chứng máu tụ và bong gân sau chấn thương

• Chuẩn bị: Thân, rễ củ cốt toái bổ.
• Thực hiện: Dược liệu đem bỏ hết phần lá khô, các lông tơ rồi rửa sạch và giã nát. Sau đó đem hỗn hợp để vào trong lá chuối đã nướng và đắp lên vùng da đau nhức rồi bó lại.

11. Bài thuốc chữa chứng phong thấp do huyết

• Chuẩn bị: Thạch hộc (đã rửa qua rượu sau đó chưng kỹ rồi phơi khô), cẩu tích (tẩm rượu, đun với nước muối rồi vớt ra phơi khô), cốt toái bổ (bỏ lông, rửa sạch, thái nhỏ tẩm mật ong và phơi khô), quán chúng (đem phơi trong bóng râm, loại bỏ lông và vỏ), vỏ chân chim sao vàng, rễ cỏ xước (chuẩn bị loại còn tươi và rửa với rượu), lá ké đầu ngựa (chỉ phơi trong bóng râm), hy thiêm (chưng với mật và rượu).
• Thực hiện: Tán tất cả các nguyên liệu đã chuẩn bị thành bột mịn, sau đó cho thêm mật ong vào để tạo thành các viên nhỏ. Mỗi lần dùng từ 8-12g bằng cách uống chung cùng rượu hoặc nước gừng.

12. Bài thuốc trị khô miệng, mệt mỏi, chân tay bủn rủn, đau đầu

• Chuẩn bị: 6g mỗi vị sâm bố chính, tang ký sinh, củ mài, gạc nai nướng. Dùng nhụy sen mẫu đen mỗi vị 4g, kết hợp 12g hà thủ ô đỏ, 6g cốt toái bổ.
• Thực hiện: Đem hết các dược liệu của bài thuốc sắc thành nước uống, chỉ dùng trong ngày không để qua đêm.

13. Bài thuốc bồi bổ gân xương khớp

• Chuẩn bị: Dùng bột sừng hươu, bột mẫu lệ và cốt toái bổ mỗi vị 2g.
• Thực hiện: Trộn đều các loại bột với nhau, sau đó dùng mật ong để viên thành viên uống. Sử dụng đều đặn trong vòng 3-4 tuần để đem lại hiệu quả mong muốn.

Lưu ý khi sử dụng vị thuốc cốt toái bổ điều trị bệnh

Theo đánh giá của các chuyên gia, mặc dù công dụng của cốt toái bổ được đánh giá cao nhưng người dùng cũng tuyệt đối không được tùy tiện sử dụng hoặc kết hợp với những dược liệu khác khi chưa có hướng dẫn. Trong quá trình sử dụng cốt toái bổ dược liệu, bệnh nhân cần lưu ý những điều sau:

• Tuyệt đối không sử dụng cho những bệnh nhân huyết hư, âm hư và không có thực nhiệt.
• Những trường hợp bị thiếu máu kèm theo triệu chứng nội nhiệt, ứ máu cũng cần hết sức cẩn trọng.
• Tắc kè đá, ráng bay cũng là những dược liệu tương tự thường được thu hái để chế biến thành vị thuốc cốt toái bổ. Do đó, khi tìm mua người bệnh cần cảnh giác tránh nhầm lẫn.

Dược liệu cốt toái bổ giá bao nhiêu, mua ở đâu tốt nhất?

Hiện nay, giá bán mỗi kg cốt toái bổ có giá bán khoảng 120.000 VNĐ/kg. Tuy nhiên, mức giá này cũng có thể có sự khác biệt giữa các cửa hàng, cơ sở rao bán dược liệu.

Để tìm mua dược liệu, người bệnh có thể tìm đến các cửa hàng thuốc Đông y, nhà thuốc y học cổ truyền uy tín. Mặt khác, do tổ rồng sau khi đã sấy khô rất dễ nhầm lẫn với những loại dược liệu khác nên không ít cơ sở đã trà trộn các dược liệu ít giá trị nhằm mục đích trục lợi, gây ảnh hưởng nghiêm trọng tới sức khỏe người dùng.

Do vậy, để bảo vệ sức khỏe và tránh lâm vào cảnh “tiền mất, tật mang”, mỗi người nên chủ động tìm đến những cửa hàng uy tín, chất lượng.

Cốt toái bổ là một trong những dược liệu quý có tác dụng bồi bổ sức khỏe, giúp xương cốt luôn khỏe mạnh. Tuy nhiên, để bảo vệ sức khỏe người bệnh tuyệt đối không được lạm dung bất cứ bài thuốc nào, nên chủ động tham khảo ý kiến của thầy thuốc để được hướng dẫn cụ thể nhất.