Cây chi tử: Đặc điểm nhận dạng và 18 bài thuốc hay nhất

Cây chi tử được xem là dược liệu tốt có thể điều trị rất nhiều chứng bệnh khác nhau như: viêm gan cấp, đại tiện ra máu, bong gân, trĩ,… Bài viết dưới đây chia sẻ về đặc điểm của cây thuốc chi tử và các bài thuốc hiệu quả nhất.

Chi tử là cây gì? Đặc điểm phân biệt cây chi tử

  • Tên khoa học: Gardenia augusta (L.) Merr
  • Họ: Cà phê – Rubiaceae.
  • Tên gọi khác: Sơn chi, Sơn chi tử, Quả dành dành, Mộc ban, Trư đào, Lục chi tử, Tiên chi, Dành dành, Hoàng hương ảnh tử,…
  • Cây chi tử chính là cây dành dành, dược liệu chi tử là quả của loại cây này sau khi sơ chế bằng cách phơi/ sấy khô.

Đặc điểm thực vật

Cây chi tử là một cây thuốc quý thuộc dạng cây nhỏ, thân nhẵn, cành mềm khía rãnh dọc.

Lá cây mọc đối xứng hoặc mọc vòng 3, hình thuôn trái xoan, đôi khi bầu dục dài, tù và có mũi nhọn ở đỉnh, hình nêm ở gốc. Có màu nâu đen bóng ở trên mặt, nhạt hơn ở mặt dưới, gân mảnh nổi rõ, dai. Lá kèm mềm, đầu nhọn và ôm lấy cả cành cây như bẹ. 

Hoa màu trắng, rất thơm và thường mọc đơn độc ở đầu cành. Cuống hoa có 6 cạnh hình cánh, đài thuôn nhọn ở đầu, ống đài có 6 cánh dọc. Tràng tròn ở đỉnh, ống tràng nhẵn cả hai mặt. 

Quả thuôn bầu dục có đài còn lại ở đỉnh và có 6 – 7 cạnh dọc có cánh. Hạt rất nhiều, dẹt, ra hoa từ tháng 4 – 11, đậu quả vào tháng 5 -12.

Cây chi tử còn được gọi là cây dành dành
Cây chi tử còn được gọi là cây dành dành

Dược liệu chi tử khô: Hình trứng hoặc bầu dục, hai đầu nhỏ dần khoảng 15 – 18mm không tính đài khô ở đỉnh, phấn trên có 6 lá đài tồn tại, teo hình mũi mác, nhỏ dài thường không toàn vẹn. Vỏ ngoài quả màu vàng đỏ hoặc nâu hơi bóng mượt, nhiều gân nhỏ. Chất quả cứng mỏng, nửa trong suốt, có mùi thơm đặc biệt.

Phân bố địa lý

Cây chi tử thuộc loại cây nhiệt đớt, ưa ẩm và thường mọc ngay gần khu vực sông nước. Trên thế giới, loại cây này được tìm thấy ở một số nước châu Á như Triều Tiên, Nhật Bản, Trung Quốc,…

Ở Việt Nam, chi tử mọc hoang ở nhiều nơi vùng đồng bằng, trung du phía Bắc  và miền Trung như Hải Dương, Hưng Yên, Thái Bình, Hà Nam, Nghệ An, Hà Tĩnh,…

Thu hái và sơ chế

Thời điểm thu hái: Người dân thường thu hái quả chín vào tiết Hàn Lộ hằng năm. Khi đó vỏ của quả đã chuyển sang màu vàng và có tác dụng dược lý tốt nhất. Không nên hái chi tử quá sớm hoặc quá muộn vì làm giảm dược tính của thuốc.

Bào chế: Sau khi thu hái về người ta thường bào chế chi tử bằng các cách:

  • Cách 1: Đem bỏ vỏ và tai, chỉ lấy phần hạt ngâm với nước sắc cam thảo trong một đêm. Sau đó vớt ra hạt ra, phơi khô rồi tán bột và dùng dần.
  • Cách 2: Đem phơi hoặc sấy khô quả ngay sau khi hái về. Nếu sấy cần sấy lửa to sau đó giảm nhỏ lửa và đảo đều.
  • Cách 3: Lấy quả chín kẹp cùng ít phèn chua và đun với nước sôi trong 20 phút. Sau đó vớt ra, đem phơi khô vỏ và sấy cho giòn. Khi sử dụng có thể dùng sống, đốt cháy hoặc sao vàng tùy vào mục đích sử dụng dược liệu.

Bảo quản: Bảo quản nơi khô thoáng, tránh mối mọt, ẩm thấp.

Tác dụng của cây chi tử 

Quy kinh, tính vị: Vị đắng, tính hàn, không độc, quy vào kinh Tâm, Phế, Can, Vị.

Công dụng của cây chi tử theo Đông y:

  • Công dụng: Thanh nhiệt ở thượng tiêu, thanh uất nhiệt ở phần huyết, lương huyết, lợi thấp, giải độc, minh mục, tiêu khát, thông tiêu và sát trùng.
  • Chủ trị: Dược liệu được dùng trị các chứng bệnh như nóng nảy, bồn chồn do nhiệt chứng, đau mắt đỏ, đau họng, chảy máu cam, lở miệng, nước tiểu đỏ, vàng da do thấp nhiệt, đắp trị sưng ứ ngoài da,…
  • Màu vàng của chi tử được dân gian dùng để tạo màu trong chế biến món ăn.

Thành phần hóa học có trong chi tử là: Geniposide, Gardenoside, Shanzhiside, Chlorogenic acid, Deacetylasperulosidic acid, Crocetin, Genipin-1-Gentiobioside, Methyl Deacetylaspelurosidate,…

Cây chi tử có chứa các thành phần tốt cho sức khỏe nên được ứng dụng vào điều trị nhiều bệnh khác nhau
Cây chi tử có chứa các thành phần tốt cho sức khỏe nên được ứng dụng vào điều trị nhiều bệnh khác nhau

Công dụng chi tử theo nghiên cứu hiện đại:

  • Thực nghiệm trên động vật cho thấy nước sắc từ dược liệu có tác dụng ức chế tế bào ung thư, hạ áp và trị mất ngủ do mắc các bệnh viêm nhiễm gây sốt cao.
  • Nước sắc từ chi tử có tác dụng ức chế trực khuẩn mủ xanh, tụ cầu vàng và trực khuẩn lỵ.
  • Chi tử sao cháy có tác dụng cầm máu.
  • Thực nghiệm trên động vật cho thấy dược liệu làm tăng co bóp túi mật và tăng tiết mật.
  • Nước sắc chi tử có tác dụng ức chế trung khu sản nhiệt giúp hạ thân nhiệt, có cơ chế hạ nhiệt nhưng hơi yếu.

Bài thuốc hay từ dược liệu chi tử

Một số bài thuốc từ cây chi tử được lưu truyền rộng rãi trong dân gian như sau:

Chữa chứng đại tiện ra máu

Người bệnh có thể sử dụng chi tử để trị dứt điểm chứng đại tiện ra máu bằng cách sau:

Đem chi tử sao cháy rồi nghiền thành bột mịn. Mỗi lần dùng 1 muỗng bột thuốc uống với nước. Kiên trì áp dụng cách chữa này chứng bệnh sẽ khỏi sau 3 – 4 ngày.

Trị chứng phù do thấp nhiệt ở phụ nữ mang thai

Khi mang thai, cơ thể mẹ bầu sẽ bị phù nề khiến việc đi lại gặp rất nhiều khó khăn. Muốn giảm phù nề nhanh chóng có thể sử dụng bài thuốc sau:

Lấy 1 ít dược liệu chi tử sao vàng rồi tán bột thành bột mịn. Mỗi lần sử dụng từ 8 – 12g bột thuốc uống cùng với nước cơm. Kiên trì uống thuốc mỗi ngày tình trạng phù nề sẽ giảm dần và không bị đau tức, khó chịu nữa.

Chữa bệnh trĩ

Khi bị bệnh trĩ gây sưng nóng, khó chịu, người bệnh nên áp dụng bài thuốc sau:

Dùng Vaseline trộn đều với bột chi tử đốt cháy đen, sau đó thoa lên vùng bị trĩ 2 lần/ ngày. hỗn hợp này có tác dụng giúp giảm đau và sưng viêm nhanh chóng. Từ đó người bệnh cảm thấy thoải mái hơn, búi trĩ sẽ bị teo dần.

Xem thêm

Cây chi tử điều trị chứng đau nóng ở vùng dạ dày

Khi cơ thể có biểu hiện đau nóng vùng dạ dày nên áp dụng bài thuốc sau: 

Lấy dược liệu chi tử đem sao đen và sắc với 1 chén nước. Sắc trên lửa nhỏ đến khi còn lại 7 phần thì dùng uống cùng với nước gừng sống. Kiên trì uống thuốc mỗi ngày để tình trạng đau nóng giảm dần.

Nếu sử dụng cách dùng trên mà không mang lại hiệu quả thì dùng huyền minh phần 4g là khỏi.

Dạ dày đau nóng chỉ cần uống nước sắc dược liệu là giảm
Dạ dày đau nóng chỉ cần uống nước sắc dược liệu là giảm

Cây chi tử trị chứng mắt đỏ kèm táo bón

Ngăn ngừa tình trạng bệnh nặng hơn hoặc biến chứng gây nguy hiểm, người bệnh áp dụng cách dùng sau:

Lấy 7 trái chi tử, đem dùi lỗ rồi nướng chín. Sau đó cho dược liệu vào sắc với 500ml nước đến khi còn 250ml thì tắt bếp. Đem lọc bỏ bã rồi thêm 12g bột đại hoàng vào và dùng nkhi còn ấm. Mỗi ngày sử dụng 1 thang thuốc, kiên trì áp dụng các triệu chứng bệnh sẽ có dấy hiệu suy giảm và khỏi hoàn toàn.

Bài thuốc trị đau bụng 

Để ngăn ngừa chứng đau bụng gây khó chịu, người bệnh nên sử dụng bài thuốc sau:

Dùng xuyên ô đầu và chi tử với liều lượng bằng nhau. Đem 2 vị thuốc này đi tán bột, sau đó trộn với rượu thành các viên to bằng hạt ngô đồng. Mỗi lần uống 15g với nước gừng sống để có hiệu quả tốt nhất.

Cây chi tử trị chứng nôn mửa sau khi ăn

Sau khi ăn bị nôn mửa chủ yếu do thực phẩm không đảm bảo hoặc do cơ thể gặp vấn đề về sức khỏe, đầy bụng, khó tiêu, chán ăn, cơ thể mệt mỏi,…

Cách dùng: lấy 20 quả chi tử, sao qua, bỏ sạch vỏ và đem sắc nước uống. Mỗi ngày uống 1 ấm thuốc, sau 2 – 3 ngày chứng nôn mửa sau khi ăn giảm dần và bạn có thể ăn uống như bình thường.

Chữa chứng bỏng do nhiệt

Khi tiếp xúc với nhiệt độ cao da sẽ bị bỏng, phồng rộp và nổi nhiều mụn nước. Các mụn nước này khi bị vỡ dễ gây viêm, nhiễm trùng da. Để vết thương mau lành bạn nên áp dụng cách chữa sau:

Trộn đều lòng trắng trứng và bột chi tử, sau đó thoa lên chỗ bị bỏng. Mỗi ngày thực hiện bôi thuốc 1 lần và tránh tiếp xúc với nước, môi trường ô nhiễm vết thương sẽ nhanh chóng liền da.

Bài thuốc trị chứng cảm sốt

Thay đổi thời tiết rất dễ khiến cơ thể mắc chứng cảm sốt. Khi bị mắc bệnh, bạn có thể áp dụng bài thuốc hạ sốt nhanh chóng như sau:

Dùng hương sị 4g và 14 quả chi tử đem sắc với 500ml nước đến khi còn lại 150ml thì uống khi còn nóng. Mỗi ngày sắc 1 thang, sau khi dùng 3 ngày các dấu hiệu ho sốt sẽ giảm dần và khỏi hẳn.

Chữa viêm đường tiểu và viêm bể thận

Bài thuốc từ cây chi tử chữa viêm đường tiểu và viêm bể thận được sử dụng như sau:

Lấy cam thảo tiêu và chi tử mỗi loại 12g, sau đó rửa sạch và đem sắc với 500ml nước. Sắc thuốc trên lửa nhỏ đến khi còn 100ml thì chia ra uống hết trong ngày. Bài thuốc này cần thực hiện đều đặn hàng ngày để có hiệu quả tốt nhất.

Cây chi tử trị viêm gan cấp 

Bệnh lý về gan thường có biểu hiện lâm sàng dễ nhận thấy như vàng da, nước tiểu vàng/ đỏ, người xanh xao,… Để hỗ trợ điều trị các bệnh lý này, bạn có thể áp dụng bài thuốc sau: 

Đem sắc 4g cam thảo, 12g hoàng bá và 12g chi tử với 700ml nước bằng lửa nhỏ. Sắc thuốc đến khi còn 1/3 thì tắt bếp và chia đều uống hết trong ngày. Kiên trì áp dụng bài thuốc từ 15 – 20 ngày các triệu chứng bệnh sẽ có dấu hiệu suy giảm.

Dược liệu chi tử có tác dụng hỗ trợ điều trị viêm gan cấp rất tốt
Dược liệu chi tử có tác dụng hỗ trợ điều trị viêm gan cấp rất tốt

Chữa tình trạng bong gân do chấn thương

Cách dùng dược liệu chữa bong gân ngay tại nhà đơn giản như sau:

Sử dụng các nguyên liệu chi tử sống, lòng trắng trứng gà và bột mì. Đem chi tử tán thành bột mịn rồi trộn đều với lòng trắng trứng và bột mì. Sau đó dùng hỗn hợp bột  đắp lên vùng đau nhức do chấn thương. Mỗi ngày nên thay thuốc 1 lần và kiên trì áp dụng tình trạng bong gân nhanh chóng suy giảm và người bệnh có thể hoạt động bình thường.

Trị chứng cảm lạnh gây buồn nôn bằng cây chi tử

Trị nhanh chứng cảm lạnh và ngăn ngừa tình trạng buồn nôn bằng cách:

  • Chuẩn bị: Tinh tre, trần bì và chi tử (sao vàng) mỗi loại 10g kết hợp gừng tươi 5g.
  • Đem dược liệu sắc với 800ml nước trên lửa nhỏ đến khi còn 200ml nước thì chia 2 lần uống hết trong ngày. Chú ý, người bệnh nên dùng thuốc khi còn ấm và sử dụng ít nhất 5 ngày để có hiệu quả tốt.

Chữa chứng tiểu rắt, tiểu ít và buốt bằng chi tử

Kết hợp chi tử với các vị thuốc Đông y có tác dụng giảm nhanh chứng tiểu ít, tiểu rắt và tiểu buốt. Cách dùng:

Chuẩn bị dược liệu sau: Phụ chi, Chi tử, Cù mạch, Hoạt thạch, Hạt xa tiền tử, Biển súc, Cam thảo, Đại hoàng.

Đem các vị thuốc trên sắc với 700ml nước còn lại 150ml thì chia thành 2 lần dùng trong ngày. Mỗi ngày sử dụng 1 thang, kiên trì từ  10 – 15 ngày các triệu chứng sẽ suy giảm dần và khỏi hẳn.

Bài thuốc chi tử chữa tinh hoàn sưng đau

Vì một số nguyên nhân chủ – khách quan có thể dẫn đến tình trạng tinh hoàn bị sưng đau. Tình trạng này có thể dẫn đến một số biến chứng nguy hiểm như: Tràn dịch tinh hoàn, viêm tinh hoàn, ung thư, giãn tĩnh mạch thừng,…

Để điều trị và ngăn ngừa tình trạng sưng đau tinh hoàn bằng cây chi tử như sau: Hạt quýt (sao giấm) 30g, Cốc hương (sao muối) 30g, Chi tử (sao đen) 30g, Anh hoa khố 20g, Lệ chi hạch 30g, Thanh bì (sao với dầu vừng) 18g, Hạt cau rừng 15g.

Đem các vị thuốc đã chuẩn bị trên tán thành bột mịn. Mỗi lần dùng 6g bột uống với nước sắc từ 10 sợi cỏ tím và muối hoặc dùng chung với rượu. Kiên trì áp dụng bài thuốc, tình trạng sưng đau sẽ giảm nhanh chóng và bạn có thể sinh hoạt như bình thường.

Bài thuốc làm mờ sẹo

Da bị tổn thương rất dễ để lại những vết sẹo gây mất thẩm mỹ. Muốn mờ sẹo và làn da nhanh chóng trở lại như bình thường bạn có thể áp dụng bài thuốc sau:

  • Sử dụng chi tử kết hợp cùng hạt bạch tật lê với liều lượng bằng nhau.
  • Đem 2 vị thuốc tán bột, rồi hòa với giấm thành hỗn hợp.
  • Khi sử dụng lấy bông gòn thấm thuốc và thoa lên vùng da bị sẹo trước khi ngủ. 
  • Sáng hôm sau đem rửa lại vùng da bôi thuốc bằng nước sạch. Thực hiện đắp thuốc liên tục trong vài ngày sẽ thấy sẹo mờ hẳn.

Chữa chứng ho ra máu và thổ huyết

Ho ra máu và thổ huyết báo hiệu các cơ quan trong cơ thể của bạn đang gặp vấn đề nghiêm trọng cần được điều trị ngay lập tức. Thành phần trong cây chi tử có tác dụng chữa chứng thổ huyết rất hiệu quả. Bạn có thể áp dụng cách trị bệnh đơn giản sau:

Lấy các dược liệu cát căn, hoa hòe (đã sao) và chi tử (đã sao) mỗi vị 20g. Sau đó đem các vị thuốc này sắc cùng nước và 1 thì nhỏ muối. Sau đó uống nước thuốc hàng ngày đến khi không còn ho ra máu nữa thì ngừng sử dụng.

Hạ sốt nhanh chóng bằng dược liệu chi tử

Khi bị nóng sốt kéo dài, người bệnh có thể ngừng cơn sốt bằng cách áp dụng bài thuốc Đông y sau:

  • Chuẩn bị 14g chi tử cùng với 4g hương sị.
  • Đem dược liệu trên đun cùng 500ml nước, khi nước sôi thì để lửa nhỏ và đun khoảng 20 phút cho tới khi nước còn 150ml.
  • Mỗi ngày dùng 1 thang thuốc và kiên trì sử dụng trong 3 ngày liên tiếp các triệu chứng cảm sốt sẽ giảm nhanh chóng.
Có thể hạ sốt nhanh chóng bằng bài thuốc từ dược liệu chi tử
Có thể hạ sốt nhanh chóng bằng bài thuốc từ dược liệu chi tử

Mua cây chi tử ở đâu? Giá bao nhiêu?

Dược liệu chi tử có thể dễ dàng mua tại các nhà thuốc Đông y trên toàn quốc. Giá dược liệu này trên thị trường dao động từ 100.000 VNĐ – 150.000 VNĐ.

Mua chi tử cần chú ý lựa chọn dược liệu mới, khô, đảm bảo về màu sắc, hình dáng đặc trưng. Tốt nhất người dùng nên chọn mua ở các địa chỉ uy tín, có nguồn gốc, xuất xứ rõ ràng để đảm bảo hiệu quả khi dùng điều trị bệnh.

Lưu ý khi sử dụng cây thuốc chi tử  chữa bệnh

Dược liệu chi tử không có độc tuy nhiên nếu sử dụng không đúng cách có thể gây nguy hiểm đến sức khỏe. Khi sử dụng loại dược liệu này bạn cần chú ý:

  • Không sử dụng các bài thuốc từ dược liệu chi tử cho trường hợp tỳ vị hư hàn, tiêu chảy mà không có uất hỏa, thấp nhiệt.
  • Không nên lạm dụng dược liệu để chữa bệnh, liều lượng sử dụng tốt nhất mỗi ngày là dưới 100g.
  • Cây rất dễ nhầm lẫn với cây dành bắc (Gardenia tonkinensis), dành dành láng (Gardenia philastrei), thủy chi tử, sử quân tử các loại. Vì các loại quả này đều có hình dáng hao hao giống quả chi tử do đó trước khi sử dụng bạn cần phân biệt chính xác.
  • Bạn không được tự ý kết hợp các bài thuốc từ chi tử với thuốc Tây y vì có thể làm mất tác dụng thuốc hoặc gây tác dụng phụ nguy hiểm.
  • Trong quá trình áp dụng các bài thuốc từ dược liệu này, triệu chứng bệnh không thuyên giảm hoặc cơ thể xuất hiện triệu chứng bất thường cần ngưng sử dụng và lựa chọn cách điều trị phù hợp hơn.
  • Các bài thuốc trên thường có tác dụng chậm do đó khi sử dụng cần thực hiện trong một thời gian dài mới mang lại hiệu quả cao.

Trên đây là một số thông tin cơ bản cũng như các bài thuốc hay từ cây chi tử. Hi vọng những thông tin này có thể là một gợi ý hữu ích giúp bạn trong việc bảo vệ sức khỏe của mình và người thân.

Hữu ích cho bạn