Bí Kỳ Nam Là Cây Gì? Công Dụng, Nhận Dạng Và 10+ Bài Thuốc Hay

Bí kỳ nam được biết đến là vị thuốc quý đối với lá gan. Không chỉ vậy đây còn là dược liệu được sử dụng để chữa rất nhiều bệnh trong Đông y.

Tìm hiểu chung về cây thuốc bí kỳ nam

  • Tên khoa học: Hydnophytum formicarum Jack.
  • Họ: Cà phê (Rubiaceae).
  • Tên gọi khác: Cây tổ kiến, kỳ nam kiến, kiến kỳ nam, kỳ nam gai,.. 

Sở dĩ loại cây này có tên gọi đặc biệt như vậy là vì bên trong thân có chứa nhiều lỗ nhỏ. Những lỗ nhỏ này được tạo ra do kiến thích đục lỗ để làm tổ trong thân cây.

Bí kỳ nam là gì? Cây bí kỳ nam gồm mấy loại? Đặc điểm nhận dạng

Đặc điểm chung của cây thuốc bí kỳ nam:

  • Đây là cây dược liệu mọc hoang, bám vào các cây gỗ trong rừng thứ sinh và sống cộng sinh với kiến. 
  • Hình dáng thân phình thành củ lớn, mặt ngoài có vết sần sùi. 
  • Lá mọc đối xứng, gốc thuôn, đầu tù; phiến lá dày và nhẵn bóng; lá kèm rụng sớm. 
  • Hoa không có cuống, mọc tụ họp khoảng 4 – 5 cái ở nách lá và có màu trắng. 
  • Quả nhỏ, hình trụ hơi dài, khi chín có màu da cam. Mùa hoa quả vào tháng 12 – 1 hàng năm.
Bí kỳ nam là dược liệu quý mọc trong rừng tự nhiên và sống cộng sinh với kiến
Bí kỳ nam là dược liệu quý mọc trong rừng tự nhiên và sống cộng sinh với kiến

Theo nghiên cứu, bí kỳ nam được chia ra làm 2 loại  là bí kỳ nam lá rộng và bí kỳ nam lá hẹp. Tuy có đặc điểm lá khác nhau nhưng 2 loại cây này đều có công dụng trị bệnh giống nhau. 

Bí kỳ nam lá rộng 

Loại cây này được gọi là Hydnophy formicarum Jack, là cây phụ sinh, thường sống ở rừng thưa vùng trung du.

Củ trơn vỏ củ màu xám đen, khi bổ ra thịt củ màu xám vàng và rất nhiều lỗ hang cho kiến ở. Thân tròn nhẵn không có lông, lá hình trái xoan ngược, dày nhẵn, gân phụ mịn và có 6 – 10 đôi, lá kèm nhọn.

Hoa không có cuống, màu trắng, rồi đỏ, ống vành 3mm, tiểu nhụy 4. Bí kỳ nam lá rộng ra hoa vào tháng 5 – 8 hằng năm. Quả có nhân cứng, vị ngọt, cao 5 – 7mm và có 2 nhân cao 5mm.

Bí kỳ nam lá hẹp dài

Củ có gai, vỏ màu xám đen, bổ ra thịt màu xám vàng và cũng có nhiều lỗ cho kiến ở. Thân đơn độc, tròn nhẵn giống loại cây lá rông. 

Điểm khác biệt là lá thon, dài, hẹp, gân phụ mịn và có 8 – 10 đôi, lá bẹ 1cm. Quả hạch có nhân cứng, cao 2,5cm, nhân có 4 – 5 hạt, cao khoảng 4mm.

Cây bí kỳ nam phân bố ở đâu?

Bí kỳ nam là loại cây phổ biến ở khu vực các nước Đông Nam Á như: Malaysia, Thái Lan, Indonesia, Campuchia,… và Ấn Độ.

Ở Việt Nam, đây là loại cây chỉ phân bố ở khu vực miền Nam, nhiều nhất là khu vực Tây Nguyên và một số tỉnh ở Nam Bộ. Đặc biệt có nhiều tại các tỉnh cao nguyên như:  Kon Tum, Lâm Đồng, Gia Lai, Đắk Nông,… 

Cách trồng lan bí kỳ nam

Cây hình dáng đặc biệt với phần thân phình to, các cành, lá, hoa trắng trông rất giống với giống cây lan nên còn được gọi là hoa lan bí kỳ nam. Vì vậy, ngoài sử dụng làm thuốc, loại cây này còn được trồng để làm cây cảnh.

Cách trồng bí kỳ nam tại nhà như sau:

  • Sau khi lấy cây ở trong rừng tự nhiên về nên để nguyên cây và rửa qua với nước.
  • Lựa chọn chậu trồng có các lỗ hổng thoát khí bên dưới rồi rải sỏi đá vào trong chậu.
  • Cuối cùng đặt cây lên sỏi để nó tự phát triển và ra rễ tự nhiên. 
Lan bí kỳ được lựa chọn trồng làm cảnh do có phần thân đặc biệt
Lan bí kỳ được lựa chọn trồng làm cảnh do có phần thân đặc biệt

Cách chế biến và thu hái

Bộ phận dùng: Phần thân phình to được sử dụng làm vị thuốc trong Đông y. Thời điểm thu hái tốt nhất là vào mùa thu.

Cách bào chế:

  • Sau khi thu hái củ, đem rửa sạch sẽ rồi bổ đôi và rũ bỏ kiến sinh sống bên trong.
  • Thái phần thân mới làm sạch thành từng lát mỏng, rồi đem phơi nắng cho đến khi gần khô thì để ở nơi râm mát phơi tiếp cho đến khi khô hoàn toàn.
  • Khi sử dụng, lấy lát thuốc khô chần qua nước đang sôi rồi đem sao vàng.

Cách bảo quản: Sau khi sơ chế khô cần cho dược liệu vào túi kín và bảo quản nơi khô ráo, thoáng mát tránh ẩm mốc, mối mọt xâm hại.

Bí kỳ nam có tác dụng gì?

Công dụng của bí kỳ nam được đánh giá cao cả trong y học cổ truyền và y học hiện đại.

Trong y học cổ truyền

Vị thuốc có tác dụng lợi tiểu, tiêu viêm kháng sinh, sát trùng.

Thường được sử dụng trong các bài thuốc giúp

  • Hỗ trợ điều trị viêm gan, bảo vệ và phục hồi chức năng gan do tổn thương gây nên.
  • Chống viêm, giảm đau và hỗ trợ điều trị tình trạng đau nhức xương khớp.
  • Trị chứng đau bụng, tiêu chảy, khó tiêu,…

Tác dụng trong y học hiện đại

Theo một số nghiên cứu cho thấy vị thuốc có chứa các thành phần dược tính sau:

  • Hoạt chất ancaloid: Hoạt chất này có tác dụng làm giảm nhanh chóng cơn đau, do đó thường được sử dụng để giảm đau và chống sưng tấy.
  • Thành phần flavonoid: Có tác dụng bảo vệ gan và chống lại các tác nhân gây tổn thương gan, làm suy hóa tế bào gan. Đồng thời flavonoid còn hỗ trợ phục hồi lại chức năng gan bị thương tổn.

Ngoài ra, các thành phần có trong loại dược liệu này còn có thể hỗ trợ kháng khuẩn, chống viêm, giảm oxy hóa, chống độc, ngăn ngừa xơ vữa động mạch,…

Bí kỳ nam trị bệnh gì? 11 bài thuốc bí kỳ nam chữa bệnh hay nhất

11 bài thuốc quý từ bí kỳ nam không nên bỏ qua là:

Hỗ trợ điều trị viêm gan B

Người bệnh có thể áp dụng một trong 2 bài thuốc sau để hỗ trợ điều trị viêm gan B đạt hiệu quả tốt nhất:

  • Bài thuốc 1: Sử dụng 50g bí kỳ nam khô sắc cùng với 1,5 lít nước, sắc trên lửa nhỏ đến khi còn 1 lít nước thuốc thì chia ra sử dụng trong ngày. Uống nước thuốc thường xuyên trong vòng 1 tháng để có hiệu quả tốt nhất.
  • Bài thuốc 2: Đem 80g bí kỳ nam cùng diệp hạ châu, hạ khô thảo, hậu phác nam mỗi loại 20g sắc cùng với 1,5 lít nước. Sắc thuốc trên lửa nhỏ đến khi còn khoảng 500ml, dùng uống trước bữa ăn 1 tiếng. Mỗi ngày uống 2 lần, kiên trì sử dụng bài thuốc này sẽ mang lại hiệu quả cao.
Dược liệu được đánh giá cao trong việc điều trị các bệnh về gan
Dược liệu được đánh giá cao trong việc điều trị các bệnh về gan

Hỗ trợ trị đau nhức xương khớp

Đau nhức xương khớp là bệnh mãn tính gây đau nhức và ảnh hưởng rất nhiều đến sinh hoạt hàng ngày. Muốn ngăn ngừa các triệu chứng gây khó chịu này, người bệnh có thể sử dụng các bài thuốc sau đây:

  • Bài thuốc 3: Sử dụng 40g bí kỳ nam cùng cốt toái bổ, ngũ gia bì mỗi loại 30g và 20g rễ trinh nữ hoàng cung. 

Đem các vị thuốc ngâm với 1 lít rượu nguyên chất 40 độ và bảo quản nơi thoáng mát. Khi sử dụng uống khoảng 10ml trước bữa ăn. Bài thuốc bí kỳ nam ngâm rượu có tác dụng giảm đau nhức, tê mỏi ở xương khớp một cách rõ rệt.

  • Bài thuốc 4: Chuẩn bị bí kỳ nam, rễ cây vú bò, cây xuyên tiêu, ngũ gia bì mỗi vị 25g.

Đem các vị thuốc sắc cùng nước và chia làm 2 lần uống trong ngày. Kiên trì sử dụng, sau 7 – 10 ngày đảm bảo các cơn đau nhức xương khớp tan biến nhanh chóng.

Viêm gan, đau gan, vàng da

Dấu hiệu bệnh lý về gan thường gặp là viêm đau gan và vàng da. Nếu không phát hiện và điều trị bệnh kịp thời có thể gây biến chứng nguy hiểm và ảnh hưởng đến các cơ quan nội tạng khác. Để giảm nhanh các triệu chứng bệnh có thể sử dụng các bài thuốc dưới đây:

  • Bài thuốc 5: Bí kỳ nam 80g kết hợp hạ khô thảo, chó đẻ, hậu phác nam mỗi loại 20g.

Đem các vị thuốc sắc cùng 1 lít nước, sau đó chia nước thuốc uống hết trong ngày. Kiên trì sử dụng các triệu chứng bệnh về gan sẽ suy giảm nhanh chóng.

  • Bài thuốc 6: Bí kỳ nam 40g, atisô 20g, cây nhân trần 15g và thảo quyết minh 10g.

Đem các vị thuốc trên sắc cùng 500ml nước, đun đến khi  còn 100ml thì sử dụng. Người bệnh chia thuốc thành 2 lần uống trước các bữa ăn khoảng 1 giờ. Uống bài thuốc liên tục từ 10 – 15 ngày để mang lại hiệu quả trị bệnh tốt nhất.

  • Bài thuốc 7: Bí kỳ nam 20g và thảo quyết minh 10g. 

Đem các vị thuốc trên thái nhỏ, phơi khô rồi cho vào ấm sắc cùng 700ml nước. Đun thuốc trên lửa nhỏ đến khi còn 250ml nước thì chia 2 lần uống trong ngày. Nên uống thuốc trước bữa ăn khoảng 1 tiếng và dùng liên tục từ 10 – 15 ngày sẽ có hiệu quả.

Ðau nhức gân xương, bong gân, thấp khớp

  • Bài thuốc 8: Bí kỳ nam 40g kết hợp cốt toái bổ 30g; rễ trứng cuốc, rễ trinh nữ mỗi loại 20g hoặc ngũ gia bì 30g, rễ vú bò, xuyên tiêu mỗi loại 20g.

Đem các vị thuốc sắc với nước để uống hàng ngày hoặc dùng ngâm rượu 30 – 40 độ. Mỗi ngày dùng thuốc 2 lần trước bữa ăn khoảng 1 tiếng.

Kiên trì sử dụng giúp giảm các triệu chứng nhức gân xương, bong gân do va chạm, chấn thương và chứng thấp khớp rất hiệu quả.

Trị bệnh thận

Trường hợp gặp các triệu chứng như bị thận hư, yếu thận, không đào thải nước tiểu, chức năng thận kém, khó đi tiểu,… Người bệnh có thể áp dụng bài thuốc đơn giản có thể thực hiện ngay tại nhà như sau:

  • Bài thuốc 9: Bí kỳ nam, thạch hộc tía, hoài sơn và cây bòng bong 20g.

Đem các vị thuốc trên sắc cùng 1 lít nước cho đến khi còn 500ml thì dùng để uống. Mỗi ngày sử dụng hết 1 thang, kiên trì sử dụng các dấu hiệu bệnh lý về thận sẽ giảm dần.

Ðau bụng

Đau bụng cũng là một trong những tình trạng bệnh thường gặp phải, để giảm nhanh cơn đau gây khó chịu, có thể sử dụng bài thuốc:

  • Bài thuốc 10: Lấy 60g Bí kỳ nam sau đó sắc cùng nước trên lửa nhỏ đến khi cô lại cho thật đặc. Sau đó lấy 1/2 chén nước thuốc, chia làm 2 lần uống, mỗi lần cách nhau khoảng 1 giờ. Kiên trì sử dụng bài thuốc hàng ngày để mang ljai hiệu quả điều trị tốt nhất.

Bài thuốc bồi bổ sức khỏe

Ngoài công dụng chữa bệnh, dược liệu cũng được dùng hàng ngày để bồi bổ sức khỏe và phòng ngừa nhiễm bệnh. Để mang lại hiệu quả tốt nhất có thể áp dụng bài thuốc sau:

  • Bài thuốc 11: Chuẩn bị 1kg củ bí kỳ nam khô và 3 lít rượu trắng có nồng độ cồn 40°.

Thực hiện: 

Đem thảo dược đi sao vàng hạ thổ cho có mùi thơm. Sau đó bỏ vào bình thủy tinh sạch rồi đổi ngập rượu vào và ngâm trong khoảng 1 tháng. 

Khi sử dụng lấy 20ml uống trực tiếp vào trước mỗi bữa ăn. Ngày uống 2 – 3, kiên trì sử dụng giảm mệt mỏi, ngủ ngon giấc, kích thích ăn uống và bồi bổ thận. Tuy nhiên, rượu bí kỳ nam phù hợp nhất là dùng cho người từ 45 tuổi trở lên. Cần tránh sử dụng cho trẻ nhỏ và phụ nữ có thai hoặc người bị dị ứng với thành phần dược liệu.

Xem thêm

Sử dụng dược liệu ngâm rượu mỗi ngày có tác dụng bồi bổ và nâng cao sức khỏe
Sử dụng dược liệu ngâm rượu mỗi ngày có tác dụng bồi bổ và nâng cao sức khỏe

Bí kỳ nam mua ở đâu? Bí kỳ nam giá bao nhiêu?

Bí kỳ nam là dược liệu có nhiều công dụng tốt cho sức khỏe nên đang ngày càng khan hiếm do thu hái quá mức trong tự nhiên. Do đó mức giá trên thị trường khá cao, thường từ 300.000 – 600.000 VNĐ/ 1 kg.

Tuy nhiên, với thực trạng thảo dược khan hiếm như hiện nay người bệnh cần chọn mua ở những địa chỉ uy tín hay nhà thuốc lớn để tránh mua phải dược liệu giả, kém chất lượng. Dược liệu đảm bảo chất lượng cần có đặc điểm sau:

  • Dược liệu mới, còn nguyên miếng, không vụn nát.
  • Màu sáng không xỉn màu hoặc bị mốc.
  • Có mùi thơm đặc trưng dược liệu.
  • Không hăng hoặc có mối mọt xâm nhập.
  • Dược liệu có nguồn gốc xuất xứ rõ ràng.

Những lưu ý khi sử dụng lan bí kỳ nam

Một số lưu ý trong quá trình sử dụng bí kỳ nam trị bệnh bạn cần biết là:

  • Liều lượng tốt nhất cho sức khỏe là sử dụng từ 6 – 12g/ngày. Tuy nhiên, mỗi thuốc cùng với sự kết hợp khác vì vậy có thể điều chỉnh sao cho phù hợp.
  • Tuyệt đối không nên sử dụng bài thuốc có kết hợp với rượu cho trẻ em. Vì các bộ phận như thận, gan của trẻ đang phát triển và dễ bị ảnh hưởng do tác hại của rượu dù sử dụng 1 lượng nhỏ.
  • Phụ nữ mang thai cũng là đối tượng không nên sử dụng rượu bí kỳ nam vì có thể gây ảnh hưởng tới sức khỏe thai nhi và dẫn đến những biến chức phức tạp.
  • Tuy là vị thuốc mang lại nhiều công dụng tốt cho sức khỏe nhưng không nên quá lạm dụng. Vì trong thành phần cây thuốc có chất kháng sinh tự nhiên. Do đó nếu dùng quá liều có thể khiến cơ thể mẫn cảm với kháng sinh và gặp khó khăn khi sử dụng thuốc Tây y chữa các bệnh lý khác.
  • Khi sử dụng cần dùng thường xuyên và kết hợp chế độ ăn uống, sinh hoạt hàng ngày để đạt hiệu quả cao nhất.
  • Trong quá trình sử dụng dược liệu nếu có xuất hiện bất kỳ triệu chứng khác thường cần ngưng sử dụng và đến cơ sở y tế thăm khám để áp dụng biện pháp điều trị phù hợp.

Bí kỳ nam có tác dụng chữa bệnh hiệu quả đặc biệt là bệnh lý về gan, thận, xương khớp. Người bệnh có thể tham khảo các bài thuốc này để áp dụng trong điều trị bệnh khi cần thiết.

Gợi ý xem thêm