Bán Hạ: Nhận Diện, Công Dụng Chữa Bệnh Và Lưu Ý Khi Sử Dụng

Bán hạ là vị thuốc quý được sử dụng rộng rãi trong Đông y. Tuy nhiên, nhiều người không biết rõ công dụng và dẫn đến việc sử dụng không đúng cách gây nguy hiểm tính mạng. Bài viết dưới đây giới thiệu về cây thuốc, công dụng và cách dùng hiệu quả nhất về Bán Hạ.

Tìm hiểu chung về bán hạ dược liệu

  • Tên hán việt: Thủy ngọc, Địa văn, Hòa cô, Thủ điền, Thị cô, Dương nhãn bán hạ, Trỉ mao ấp, Trỉ mao nô ấp, Đàm cung tích lịch, Bạch bang kỷ tử, Lão nha nhãn, Thiên lạc tinh, Dả vu đầu, Tam bộ khiêu, Ma vu hoa , Địa chu bán hạ, Địa lôi công,…. 
  • Tên khoa học: Trong khoa học gọi là Pinellia ternata (thunb) bret (pinellia tuberifera ten). 
  • Họ: Họ Ráy (Araceae).

Đặc điểm thực vật cây bán hạ

Dựa vào nguồn gốc và đặc điểm thực vật, cây dược liệu này được chia làm 3 loại chính. Có thể phân biệt dựa trên một số đặc điểm sau:

  • Cây Bán hạ Việt Nam (Typhonium trilobatum Schott, Typhonium divaricatum Decne): Còn được dân gian gọi là củ chóc, lá ha chìa, cây chóc chuột. Đây là một loại cỏ không có thân, củ hình cầu có đường kính tới 2cm. Lá hình tim, hình mác hoặc chia 3 thuỳ dài từ 4 – 15cm rộng 3,5 – 9cm. Bông mo với phần hoa đực dài khoảng 5 – 9mm, phần trần dài 17 – 27mm. Quả mọng, có hình trứng dài 6mm. 
  • Cây Bán hạ Trung Quốc (Pinellia ternata Thunb, Breiter hay Pinellia tuberifera Tenore): Giống với bán hạ Việt Nam nhưng khác ở chỗ thuỳ xẻ sâu rõ rệt hơn. 
  • Cây chưởng diệp (Pinellia pedatisecta Schott): Có đặc điểm khác biệt là lá cây chia thành chín thuỳ khía sâu.

Ngoài ra, vị thuốc này còn được phân chia thành Bán hạ nam dược liệu và Bán hạ bắc.

Cây dược liệu bán hạ
Cây dược liệu bán hạ

Phân bố địa lý 

Ở Việt Nam cây Bán hạ mọc hoang ở những nơi đất ẩm ở khắp cả nước. Ở Trung quốc loại cây này mọc ở các tỉnh dọc lưu vực sông Trường giang như Tứ xuyên, Hồ bắc, Giang tô.

Ngoài ra còn được phân bố ở các nước khác như: Campuchia, Lào, Indonesia, Malaysia, Nhật bản, Ấn Độ.

Bộ phận thường dùng

Bộ phận được dùng làm thuốc là phần thân củ nằm sâu dưới đất. Thời gian thu hoạch vào mùa thu đến mùa Đông, tốt nhất là vào khoảng tháng 8 – 9. Khi thu hoạch chọn củ đào về rửa sạch đất cắt bỏ vỏ ngoài (màu vàng tro) và rễ tơ phơi khô để dùng. Loại củ to được gọi là nam tinh còn củ nhỏ gọi là bán hạ.

Dược liệu dùng sống có độc, vì vậy khi dùng cần phải bào chế. Tùy thuộc vào cách bào chế mà thu được các vị thuốc khác nhau là:

  • Bào chế Pháp Bán hạ: 

Lấy thảo dược tươi, sạch ngâm nước trong khoảng 10 ngày cho đến khi bột trắng nổi lên thì vớt ra, rồi ngâm tiếp với Bạch phàn theo tỉ lệ 50kg Bán hạ cho 1kg Bạch phàn. Ngâm trong vòng 1 ngày rồi lại thay nước cho đến khi nhấm vào miệng không còn cảm giác tê cay thì vớt ra và phơi trong râm. Lưu ý nên phơi ở bóng râm tránh ánh nắng trực tiếp. 

Giã dập Cam thảo sau đó hòa với nước vôi, đợi lắng thì gạn bỏ cặn rồi để Bán hạ vào ngâm. Nên quấy trộn hàng ngày đến khi màu vàng thấm đều vào bên trong thì vớt ra phơi trong râm đến khô. Liều lượng sử dụng là 50kg Bán hạ dùng 8kg Cam thảo và 10kg vôi cục.

  • Bào chế Khương Bán hạ: 

Dược liệu sau khi bào chế theo pháp Bán hạ đến khi vị thuốc không còn tê cay thì xắt lát Gừng tươi rồi cho Bạch phàn và Bán hạ vào đun. Sau khi đun lấy ra phơi qua cho ráo nước và cắt thành từng miếng phơi khô. Công thức là 50kg Bán hạ thì dùng 12,5 kg Gừng sống  và 6,5kg Bạch phàn.

  • Bào chế Thanh Bán hạ: 

Sử dụng dược liệu đã biến chế theo Pháp bán hạ như trên, đến khi vị thuốc không còn tê cay thì thêm Bạch phàn và nước đun kỹ. Sau đó lấy ra phơi qua cho ráo nước, rồi ủ ấm, sắt thành phiến và lại phơi ở nơi râm mát. Công thức: 50kg dược liệu thì sử dụng 6,5kg Bạch phàn. 

  • Bào chế Bán hạ khúc: 

Dùng thảo dược sống đồ vào nồi nước, sau đó thêm một chút phèn chua đun sôi ngâm 1 đêm. Đến hôm sau lại đun nước phèn chua mới để thay nước cũ đi, thực hiện 7 ngày 7 đêm như vậy, rồi đem phơi khô, tán bột. Sau đó dùng nước Gừng hòa với hồ làm thành Bánh sao vàng.

Cách bảo quản: Vị thuốc sau khi sơ chế cần để nơi khô ráo không được ẩm ướt. Nếu thấy có dấu hiệu bị mốc có thể lấy nước rửa sạch phơi khô hoặc dùng Lưu hoàng xông, phơi khô và bảo quản.

Thành phần hóa học

Theo sách Trung dược học: Có thành phần như: Alkaloid, cholesterol thực vật, nhiều loại amino acid, protein, saponin, chất kích thích. 

Bán hạ Trung quốc, theo Lý Thừa Cố trong vị thuốc này có ít tinh dầu 0,003 – 0,013%, một chất alkaloid, ancol, chất cay, phytosterol, dầu béo, tinh bột và chất nhầy.

Theo Quốc lập Sơn Đông đại học trong dược liệu có một chất cay dễ tan trong ete etylic, dung dịch trong ete có phản ứng ancaloit, nhiệt cao có tác dụng làm giảm độ cay.

Tuy nhiên, chưa có nghiên cứu cụ thể về Bán hạ Việt Nam và cây chưởng diệp bán hạ.

Bán hạ có tác dụng gì?

Trong Đông y và Tây y đều đánh giá cao công dụng của vị thuốc này:

Tác dụng trong y học cổ truyền

Tính vị quy kinh: Vị cay, tính ấm, có độc, quy kinh Tỳ Vị Phế.

Chủ trị các chứng: Thấp đàm, đàm trọc hung tý, hàn đàm thượng xung gây động phong, hàn ẩm ẩu thổ, vị nhiệt ẩu thổ, vị hư ẩu thổ, nhâm thần ẩu thổ (nôn thai nghén), chứng kết hung, mai bạch khí (chứng đau đầu tức ngực, vướng họng), chứng anh lựu đàm hạch,…

Dược liệu chủ trị rất nhiều bệnh khác nhau trong Đông y
Dược liệu chủ trị rất nhiều bệnh khác nhau trong Đông y

Trích đoạn Y văn cổ:

  • Sách Bản kinh có ghi lại: “Chủ thương hàn, hàn nhiệt, tâm hạ kiên, hạ khí, cổ họng sưng đau, váng đầu, ngực đầy, khái nghịch, tràng minh, cầm mồ hôi”.
  • Sách Danh y biệt lục có ghi lại: “Tiêu tâm phúc hung cách đàm nhiệt mãn kết, khái thấu thượng khí, tâm hạ cấp thống, kiên bỉ, thời khí ẩu nghịch, tiêu ung thũng”.

Tác dụng của bán hạ trong y học hiện đại

Theo nghiên cứu Tây y, loại dược liệu này có tác dụng như sau:

  • Thành phần độc tố của vị thuốc này khó hòa tan trong nước, thành phần có tác dụng cầm nôn và giảm ho thì có thể hòa tan vào nước nóng. Bên cạnh đó, thành phần có độc không bị phá hủy bởi nước gừng mà chỉ hết khi sử dụng Bạch phàn.
  • Bán hạ chế thành viên hoàn và nước sắc có tác dụng cầm nôn. Cao lỏng hay bột đã được chế với nhiệt độ cao cũng có tác dụng cầm nôn. Tuy nhiên dược liệu sống lại có tác dụng gây nôn.
  • Nước sắc thảo dược dùng cho mèo được gây ho nhân tạo uống có tác dụng giảm ho nhưng kém codein. Chế phẩm của cây thuốc cho thỏ uống làm giảm  tiết nước bọt do pilocarpine. Nếu dùng chế phẩm thuốc cho chuột cống được gây bụi phổi (pneumosilicosis) uống, kết quả phân tích tế bào cho thấy thuốc có tác dụng làm chậm quá trình bệnh.
  • Thảo dược có tác dụng giải độc (antidotal) đối với trường hợp nhiễm độc strychnine và acetylcholin.
  • Protein Bán hạ với liều 30mg/kg khi sử dụng đối với chuột nhắt có tác dụng chống có thai sớm (tảo dựng). 
  • Thuốc ngâm kiệt Bán hạ sống có tác dụng chống rối loạn nhịp tim trên súc vật thí nghiệm.
  • Cồn loãng hay nước ngâm kiệt Chưởng diệp Bán hạ (pinellia pedatisect Schott) có tác dụng ức chế ung thư và tế bào Hela trên súc vật thí nghiệm.

Một số bài thuốc có dược liệu bán hạ

Các bài thuốc từ bán hạ người bệnh có thể tham khảo và áp dụng trong cuộc sống hàng ngày là:

Chữa ho gió, ho có đờm, ho lâu ngày, nôn mửa

Cách 1: Bán hạ, vỏ quýt khô, rễ dâu mỗi loại 150g, cát cánh, ô mai, lá chanh, lá táo, cam thảo dây mỗi loại 100g và đường 200g.

  • Đem Bán hạ, vỏ quýt, rễ dâu, cát cánh đem phơi hoặc sấy đến khô giòn rồi tán bột mịn.
  • Ô mai bóc lấy cùi rồi giã nhuyễn.
  • Lá táo, lá chanh, cam thảo dây đem sắc với 400ml nước trên lửa nhỏ đến khi còn khoảng 100ml.
  • Đường nấu thành siro. 
  • Trộn đều tất cả rồi vo thành viên có trọng lượng 0,5g. Người lớn dùng khoảng 15 – 20 viên/ngày, trẻ em dùng từ 5 – 15 viên tùy từng độ tuổi và ngậm nhiều lần trong ngày.

Cách 2: Bán hạ, vỏ quýt, hạt cải củ mỗi loại 15g và hạt cải bẹ 10g đem sắc lấy nước uống hàng ngày.

Trị nôn thai nghén

Chuẩn bị Bột Sơn dược và Thanh Bán hạ mỗi loại 30g. Bán hạ đun với lửa nhỏ trong khoảng 45 phút, bỏ xác cho thêm bột Sơn dược vào đun sôi 3 – 4 lần. Sau đó cho đường đủ ngọt, mỗi ngày uống 1 thang.

Có thể sử dụng dược liệu trị chứng nôn nghén khi mang thai
Có thể sử dụng dược liệu trị chứng nôn nghén khi mang thai

Trị loét cổ tử cung

Dược liệu bán hạ sống nghiền bột rây, khi dùng lấy miếng bông có cột sợi chỉ tẩm thuốc rồi đặt vào chỗ đau. Lưu ý nên đặt áp sát vào chỗ loét và lấy ra sau 24 giờ. Mỗi tuần thực hiện từ 1 – 2 lần, kiên trì áp dụng 8 lần là có kết quả.

Trị viêm tuyến vú cấp với bán hạ

Bán hạ tươi rửa sạch, loại bỏ lớp vỏ ngoài, mỗi lần nhét vào lỗ mũi cùng bên hoặc khác bên vú đau trong 1 – 2 giờ. Mỗi ngày người bệnh thực hiện 1 lần để có hiệu quả giảm đau tốt nhất.

Trị viêm hạch lâm ba cổ mãn tính

Bán hạ 50g đem sấy khô rồi tán thành bột mịn. Lấy bột của 2 loại dược liệu trộn đều theo tỉ lệ 3:1, sau đó cho thêm nửa thìa dấm lâu năm và nước sôi trộn đều. Dùng hỗn hợp thuốc đắp lên vùng viêm mỗi tối một lần, sáng thì lấy ra. Kiên trì sử dụng 5 – 7 lần sẽ mang lại hiệu quả nhanh chóng.

Trị ho khi mắc chứng cảm phong hàn

Chuẩn bị Chế Bán hạ, Phục linh, Trần bì mỗi loại 10g và Cam thảo 3g. Đem các vị thuốc đã chuẩn bị sắc nước uống hàng ngày, kiên trì sử dụng từ 7 – 10 ngày để có hiệu quả tốt nhất.

Bán hạ trị chứng rối loạn tiêu hóa

Bán hạ chế 10g, Hoàng cầm 10g, Can khương 5g, Hoàng liên 3g, Đảng sâm 10g, Chích thảo 3g và Đại táo 3 quả. Đem các vị thuốc sắc với nước uống hàng ngày để giảm nhanh các triệu chứng khó chịu do rối loạn tiêu hóa.

Trị đau nhức đầu

Chuẩn bị 280g bán hạ sau đó đem trộn với nước. Lấy 4g Đinh hương bọc trong 1 miếng giấy bạc đem nướng lên cho chín. Sau đó lấy 2 loại dược liệu này trộn với nước gừng rồi vo viên nhỏ như hạt mè. Mỗi lần uống  20 – 30 viên thuốc với nước trần bì.

Trị đau đầu, tăng huyết áp và di chứng tai biến mạch máu não

Sử dụng bài thuốc Bán hạ bạch truật thiên ma thang gồm: Bán hạ chế 6g, Bạch linh 8g, Bạch truật 8g, Thiên ma 6g, Quất hồng 6g và Cam thảo 2g, Gừng tươi 2 lát và táo đỏ 2 quả. 

Cách dùng: Đem các vị thuốc sắc với nước uống mỗi ngày để giảm phong, trừ thấp, hóa đờm.

Chữa đờm dãi gây vướng cổ, nghẹt thở, ho tức ngực, đau bụng, nôn mửa, đi ngoài.

Sắc các vị thuốc Bán hạ 8g, trần bì 8g, gừng sống 6g và lấy nước uống hàng ngày để trị dứt điểm triệu chứng bệnh.

Trị hen suyễn, thiếu máu, da xanh sao

Bán hạ 8g; phục linh, trần bì, cam thảo mỗi vị 10g và thục địa, đương quy mỗi vị 12g. Đem các vị thuốc 

Chữa bụng đầy trướng

Bán hạ (chế với gừng), quế với lượng bằng nhau, sau đó đem tán bột rồi dùng để uống với nước sắc của lá lấu và xương bồ.

Trị hóc xương

Chuẩn bị Bán hạ, Bạch chỉ với khối lượng bằng nhau, đem tán bột và dùng uống một muỗng canh với nước cho khi nào nôn mửa để loại bỏ xương. Khi sử dụng cần lưu ý kiêng thịt dê để tránh ảnh hưởng đến sức khỏe.

Trị trúng nắng, giải khát, tỳ vị không điều hòa

Chuẩn bị Bán hạ (nấu giấm) 1kg, Phục linh 500g, Cam thảo (sống) 500g đem tất cả tán bột. Sau đó trộn với nước gừng và miến làm viên to bằng hạt ngô lớn. Mỗi lần người bệnh uống 50 viên thuốc với rượu nóng để có hiệu quả điều trị tốt nhất.

Trị tim hồi hộp bằng

Sử dụng Bán hạ và Mai hoàng với liều lượng bằng nhau. Đem 2 vị thuốc tán thành bột mịn và vo thành viên nhỏ bằng hạt đậu. Mỗi ngày uống 3 lần, mỗi lần uống 30 viên để giảm nhanh triệu chứng bệnh.

Trị đờm nhiều do rượu

Bán hạ và Thiên nam tinh mỗi loại 80g đem tán bột. Sau đó ngâm bột cùng 5 bát nước qua 1 đêm, đến sáng hôm sau thì đổ nước đi, sấy khô và tán thành bột mịn. Mỗi lần dùng 8g bột thuốc sắc với 3 lát gừng để uống.

Xem thêm

Trị ong đốt, rắn cắn

Sử dụng củ Bán hạ nam tươi cạo sạch vỏ, giã nát và chấm vào vị trí bị thương. 

Có thể dùng củ tươi để trị sưng đau do ong đốt hoặc rắn cắn
Có thể dùng củ tươi để trị sưng đau do ong đốt hoặc rắn cắn

Trị đinh nhọt, viêm mủ da

Lấy Bán hạ rửa sạch, bỏ vỏ, nghiền bột và thêm bột hoa hồng tạo thành bột dẻo rồi đắp lên vị trí bị đinh nhọt hay viêm mủ da. Kiên trì đắp thuốc hàng ngày giúp loại bỏ triệu chứng bệnh nhanh chóng.

Trị bạch trọc, di tinh, mộng tinh

Lấy bán hạ rửa 10 lần, xắt nhỏ, sau đó thêm 80g Mộc trư linh đem sao vàng để hết hỏa độc. Thêm 40g Mẫu lệ đã sao qua rồi tán bột. Lấy Sơn dược làm hồ, trộn thuốc mới cán bột thành viên to bằng hạt ngô. Mỗi lần người bệnh uống 30 viên với nước Phục linh để điều trị bệnh.

Phân biệt bán hạ chuẩn? Mua dược liệu ở đâu? Giá bao nhiêu?

Củ bán hạ đã sơ chế thường được bán trên thị trường với giá 400.000 – 500.000 VNĐ/ 1kg. Hiện nay các loại dược liệu không rõ nguồn gốc và đảm bảo dược tính. Do đó trước khi chọn mua, người dùng nên tham khảo ở những nhà thuốc lớn hoặc địa chỉ bán uy tín.

Người dùng có thể phân biệt dược liệu đảm bảo chất lượng hay không dựa trên một số đặc điểm sau:

  • Dược liệu thường có dạng hình cầu hoặc hình cầu dẹt, đường kính 1 – 1,5 cm.
  • Mặt ngoài có màu trắng hoặc màu vàng nhạt.
  • Đỉnh có chỗ bị lõm là vết sẹo của thân cây, xung quanh có nhiều chấm nhỏ đó là vết sẹo rễ.
  • Phía đáy tù và tròn, hơi nhẵn.
  • Chất cứng chắc, có mặt cắt trắng và nhiều bột.
  • Mùi dịu nhẹ, vị hăng, tê và kích ứng.

Lưu ý khi sử dụng bán hạ trị bệnh

Bán hạ là vị thuốc có chứa độc tố, do đó nếu không sử dụng đúng cách có thể ảnh hưởng nghiêm trọng đến sức khỏe thậm chí là tính mạng người bệnh. Do đó, khi sử dụng vị thuốc Đông y này cần lưu ý:

  • Bán hạ kỵ một số dược liệu nhất định như Tạo giác, Hùng hoàng, Gừng tươi, Gừng khô, Tần bì, Quy giáp, Ô đầu, máu dê, Hải tảo, Đường, Mạch nha. Do đó các bài thuốc tuyệt đối không kết hợp sử dụng những loại dược liệu này với nhau.
  • Dược liệu sống uống quá liều dễ bị ngộ độc, ăn sống miệng lưỡi có cảm giác tê. Trường hợp nặng có thể bị nghẹt thở, khó thở và dẫn đến tử vong. Do đó cần hạn chế sử dụng sống, các bài thuốc bắt buộc có vị thuốc này cần sử dụng theo đúng chỉ dẫn.
  • Cách dùng tốt nhất là phải đem ngâm nước nóng chừng nửa ngày cho hết nhớt nếu không sẽ còn độc uống vào ngứa cổ. Trong các bài thuốc nên dùng kèm theo Sinh khương vì Sinh khương chế được độc của vị thuốc này.
  • Không sử dụng vị thuốc này cho phụ nữ có thai, người bị chứng táo nhiệt, âm hư, ho khan, khạc máu.
  • Liều lượng an toàn và thường được thầu thuốc chỉ định sử dụng là từ 2 – 6g. Tuy nhiên trong một số bài thuốc có sự gia – giảm liều lượng khác nhau sao cho mang lại công dụng trị bệnh tốt nhất.

Vị thuốc Bán hạ có tác dụng điều trị rất nhiều bệnh lý khác nhau tuy nhiên đây là vị thuốc có chứa độc tố. Chính vì vậy, để đảm bảo an toàn người bệnh nên tham khảo ý kiến của bác sĩ, thầy thuốc trước khi sử dụng

Gợi ý cho bạn